Шынасылов Шамай - шын асыл азаматымыз еді...

  Өткен ғасырдың  басында халқымыздың «көгіне өрмелеп шығып, күн болған» асыл азаматтардың бірі — Жетісу өңірінде «Ағартушы» және «Қазақ журналистері» саналатын  «шоғырдың» алғашқылары сапында болған, Ақсу жерінің тумасы  Шамай Шынасыл еді. Өкінішке орай, артынан жазықсыз «халық жауы» атанып атылған оның есімінің  танымалдығы  бүгінге  дейін  қалың  бұқараға  жеткілісіз  болып  келеді. ...

  Осыған орай, бүгін сайтымның алдыңғы парақтарында жарияланған оның өмірбаяндық деректерін қайталап  және оны біршама толықтыратын,  баспасөз  бетінде  жарияланған  сирек  мақалалардың  бірі - Елдос Тоқтарбайдың   бір жыл  бұрынғы  «Жазықсыз  жапа  шеккен  Шынасылов» атты   мақаласын  беріп  отырмын.  Қабыл алыңыздар!

Шамай  ШЫНАСЫЛОВ  

   Шамай  ШЫНАСЫЛОВ   ағартушы, журналист. 1897 жылы Ақсу ауданының 4-ші ауылында (қазіргі Ойтоған) туған.

  Бүткіл  белсенді  өмірін  еңбекші  бұқараны  қолдауға  арнаған. 1918-20 жылдары Ақсу өңірін  Анненков басқарған ақтар басып  тұрады.  Сол  кезде  Біләл Сүлеев,  Ілияс Жансүгіровтермен  бірге елді «ақтардың» езгісінен  және  аштықтан  құтқару  мақсатында  «Қызылағаш» ауылында  «Матай-Садыр» қоғамдық қор құрып, көп  жұмыстар  жасайды.  Ақсу  ауданының  ауылдарында  «Қосшы»  одағының  ячейкаларын  құруға  ат  салысады. («Қосшы» одағының  облыстық  басшысы  О.Жандосов,  аудандық  басшысы Б .Сүлеев  болады).

  Кеңес  үкіметі  орнай бастаған кезеңде, 1921 жылы  ояздық сайлаушы құрамалардың уездік төрағалығына сайланған. Сол кезде Гавриловка уезд орталығының  атауы  Талдықорған деп өзгертілген. 1921 жылы 20 наурызда алғашқы  жарық  көрген  Алматы  облыстық «Кедей еркі» газетінің шығуына тікелей басшылық жасаған. Ағартушылық  бағытында  халықты  білім  сауатын  ашуға  тартып,  ауданда  мектептер  ашылуына үлкен үлес қосқан. 1927 жылы  Қарағаштағы  бұрынғы  «Мамания»  мектебі  негізінде құрылған  Алматы  облыстық  «Балалар коммуна»  мектебінің  тұңғыш  директоры  болады.

  Сол туралы  Шелек  ауданындағы Түрген панасыз балалар мектебінен 50 оқушыны бастап  әкелген Д.Балдақбаев деген мұғалім: «Алматы облысында балалар коммунасын алғашқы шоғырлап, бір жерге орнықтыру мәселесімен айналысқан Ш.Шынасылов еді... Шамайдың  іскерлігімен  панасыз  балалар  коммунасы құрылып, олар аш – жалаңаш жүруден құтылып, жұмысқа қамтылып, елді тонап, қанауды доғарды. Егіндік бау – бақша салып, мал асырап, азық – түлік, жем — шөп дайындап, өз күндерін көруге шамаларын жеткізді», — деп мектептер туралы дерегінде жазады.

  Ш.Шынасылов 1937 жылы 12 шілдеде   НКВД  нұсқауымен  ұсталады. 28 қыркүйек күні сұраққа алынып, «Алматы облысы атқару комитетінің төрағасы Ораз Жандосовтың басшылық тапсырмасымен Ақсу ауданында кеңес үкіметіне қарсы контрреволюциялық топ құрып, оны басқарды», — делінген үкіммен 15 қараша күні атылады.

Жазықсыз жапа шеккен Шынасылов 

Елдос ТОҚТАРБАЙ,  әдебиеттанушы

  Осыдан сексен жыл бұрын НКВД «Үштігіне» «ермек» болып, қазақ­тың Шамай Шынасылов есімді қабылан азаматы  жазықсыз  оққа  ұшқан  болатын.  Тәуелсіздік  алғаннан  бері  еліміз  еңсесін нықтап, жарқын болашаққа нық қадам басып, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың саясатымен рухани жаңғырып, сталиндік қанқұйлы кезеңде  нақақтан-нақақ  өлгенін,  өткенін,  өшкенін  түгендеп  отыр. 

  Осы орайда Шамайдай  ердің есімін айрықша атауымыз ләзім. Бүгіндері есімі көпке белгісіз, өнегесі ұмыт қалған Шынасылдың Шамайы – ұлт жолында құрбан болған ардақты азаматтарымыздың бірі.

  Ол 1897 жылы қазіргі Алматы облысының Ақсу ауданына қарасты №4 (Қазіргі – Ойтоған) ауылында дүниеге келген. Биыл  ағартушы,  қоғам қайраткерінің туғанына 120 жыл толып отыр.  Шамай – бақ дарып, құт қонған оразды әу­леттен тарайтын текті азамат. Түп ата­сы Темей (Тынды), бабасы Төлебай, Есір­кеп те, өз атасы Досан, әкесі Шынасыл да ­өз заманының аты шыққан азаматтары болған. Бабасы Төлебай жоңғар, қалмақ соғысында «Абылайлап!» атқа қонған  қазақ  батырларының  бірі.  Аласапыран  заманда  жанқиярлық  ерлігімен  көзге түсіп, аты мұқым қазаққа мәшһүр бол­ған батыр­дың ерлігі І.Жансүгіровтің еңбек­терін­де айтылған-ды. Құтты бесіктен өсіп-өнген бала Шамай Біләл Сүлеев, Ораз Жандосов, Ілияс Жансүгіров сынды ел ағаларымен қатарласып,  ұлт қызметіне жегіледі.  Ақ пен қызыл өзара бақталасқан шақ­та, ел іргесі сөгіліп, халық жерін, мал-мүл­­кін тастап, Ақсудан Алтай өтіп, босып көше бастайды. Бұл уақытта  қара  халық­­ты  біресе  ағы,  біресе  қызылы шауып, бе­рекесін  қашырады. Осындай  қиын-қыс­тау  зұлматты  жылдары Шамай Біләл, Ораз ағаларымен  бірігіп, елдің қорғаны  болып,  атаман Анненковтың езгісінен құ­тылу және ашаршылықтың алдын алу үшін «Матай-Садыр» ұйымын құрады. Бұл ұйым – әлсіздің қорғаны, жоқтың тіреуі, жәбір көргеннің панасы, жетімнің жебеушісі болды. Нәтижесінде Матай атасынан тараған бір қауым елді Бөрлі құмына тығып, аштықтан, Анненковтың қырғынынан аман-есен алып қалады. 

  Кеңес үкіметі орнаған кезеңде, «Жер­ жү­зінің еңбеккерлері, бірігіңдер!» деген шақыруды қолдап, халықты азық-түлікпен  қамтамасыз  ету  жұмы­сына  белсене араласады. Ақсу ауданы­ ау­мағынан «Қосшы» одағының бөлім­шелерін құруға көмек көрсеткен екен. Ол кезде бұл одақтың аудандық басшысы Б.Сүлеев, облыстағы басшысы О.Жандосов болатын. 1921 жылғы қолдан жасалған алғашқы аштықтан соң, Алматы облысының бірқатар аудандарында панасыз балаларға  арналған мектептер ашыла бастайды. 1927 жылы Шамайдың қамқор­лығының, қайраткерлігінің  арқасында  Қарағаштағы  бұрынғы  «Мамания»  мектебі жанынан 200 орынды «Балалар коммунасы» құрылады. Бұл Қарағаштағы мектеп – бай-бағландардың мүлкін тәркі­леу кезінде өртеніп кеткен еді. Міне, Ша­майдай ағартушының көрегенділігімен бұл мектептің ордасы қайта көтеріліп, ха­лықтың панасына айналады.

  Алматы облысы бойынша оқу-ағарту ісімен айналысып, қоғамдық-саяси қызметтері арқылы са­уат ашу ісін қолдаған қайраткердің үстінен заһарлы жылдары жөнсіз шағым­дар түсе бастайды. Жала жапқыш белсенді тың­шылардың  көрсетуімен қыран текті азаматтың  аяғына тұсау  түсіп,  1937  жыл­дың  12  шілдесінде қамауға алынады.  Оған  тағылған  айыпта: «Кеңес үкіметіне қар­сы қазақтардан құрылған ұлттық ұйы­м­­ның жетекшілерінің бірі болып, Алматы облысы атқару комитетінің төра­ғасы О.Жандосовтың басшылық тапсырмасымен Ақсу ауданында кеңес үкіметіне қарсы контрреволюциялық топ құрып, оны басқарды», – деп жазылыпты. НКВД үштігінің отырыс хаттамасында оның 1937 жылдың 28 қыркүйегінде тергеуде болып, өзінің қателігін толық мойындап, О.Жандосовтың тапсырмасын орындағаны айтылды делініпті.  Ақырында  НКВД  Үштігінің  шешімімен  1937 жылдың 15 қазанында ату жазасына кесіліп, мерт  болады.  Шамай  неліктен атылды? Оның бар кінәсі – ұлтшылдығы, ұлтқа деген махаббаты, ағартушылық-қайраткерлік қызметі екен!  Қайран, арысым-ай, қанатың қай­рыл­ғанша, еліңе, жеріңе адал болдың ау...Кей­де ойлаймын,  осы Шамайды мұз мұрт Сталин де, қу жақ Голощекин де, тіпті «лимитшіл» Мирзоян да  көрмеген  болар.  Шамайды  құртқан «өз ауылының иттері» еді. Расымен, солай ғой. Әйтпесе, Сталин қайта тіріліп келсе де, ұлан-ғайыр мына даланың түкпір-түкпірінен «халық жауы» болып атылып кеткен боздақтарды түгел танып болмас еді! 

  Шамайдай ердің ұрпақтары,  ағайын-туысы өсіп, жетілген өркенді әулетке ай­нал­ды. «Орнында бар дүние оңалып», оның  құрметіне көше аты берілді. «Халық жауы» деген жаласы – «халық перзенті» деген шынайы құрмет-ықыласты сөзге айналды. Ендігі үміт-тілек: аумалы-төкпелі заманда қазақ жастарын оқуға шақырып, ағарту ісімен айналысқан Шамайдай қай­раткердің есімін 120 жылдық айтулы мерейтойы қарсаңында Ақсу ауданындағы бір мектепке беріп жатса, нұр үстіне нұр болар еді.  Жалпыхалықтық аза тұту күнінде жер басып жүрген адамның қолынан келері – шейіт кеткен құрбандардың рухына құран бағыштап, дұға ету ғана емес пе! Ендеше, біздің Шамайдай  қайраткердің  рухына  бағыштар дұғамыз осы болсын.

«Егемен Қазақстан» газеті, 2 қазан 2017 жыл

 https://egemen.kz/article/159074-zhazyqsyz-zhapa-shekken-shynasylov