«ШЕЖІРЕ ЖҮРГІЗЕМІЗ» (38)

«ҚАЗАҚ АТЫ ҚАЙДАН ШЫҚҚАН?

Телғожа ЖАНҰЗАҚ

филология ғылымдарының докторы, профессор,

ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты

Abai.kz. 3 Сәуір 2017ж

1465 жылы Қазақ хандығы құрылып, ХV ғасырдың аяғы мен ХVІ ғасырдың басында қазақ халқы қалыптасып, «қазақ» сөзінің халық аты ретінде берік орныққаны тарихтан мәлім. Сол заманнан бері «қазақ» атауы туралы, оның шығуы, пайда болуы жайлы алуан түрлі пікірлер айтылып та, жазылып та келеді.

Біз бұл туралы 1974 жылы «Қазақ тілі ономастикасының негізгі проблемалары» атты докторлық диссертациямызда жан-жақты зерделесек, оны 1982 жылы жарық көрген «Очерк казахской ономастики» атты еңбегімізде жарияладық. Осының негізінде «Жұлдыз» журналында (1983, №3) толық та көлемді мақаламыз жарық көрді. Осы мақаланы қытай ғылым торында (Түркі тілдерін зерттеу хабаршысы. Пекин, 1989, №4, 14-15-б.) қытай тілінде шығарғаны бар. Сол мақаламызды өңдеп, жөндеп, жаңа да тың деректермен толықтыра отырып, негізінен үш мәселеге назар аудармақпыз.

Оның біріншісі – «қазақ» сөзі тарихи деректер мен мәліметтер бойынша қайда, қай жерде, қайсы елдерде кездеседі, оның таралу шегі, ол жөнінде қандай еңбектер бар, кім не айтты деген болса, екіншісі – «қазақ» деген атау қазақ халқының аты ретінде қашан, қай кезде қойылған? Ал үшіншісі – осы «қазақ» сөзінің шығу төркіні, яғни этимологиясы, тура мағынасы, нақты семантикасы және ол жайлы өз көзқарасымыз, ғылыми тұжырым, ой-пікіріміз.

Қазіргі «қазақ»атауының бірінші сыңары қаз, оның көне тұлғасы қас туралы және ол атаудың қайда, қайсы өлкеде кездесетіні туралы пікір бары мәлім. Ол жөнінде Геродот б.д.д. ІV ғасырдағы өзінің даңқты еңбегінде: «Каспийское море – это море совершенно особого рода. Само название Каспийское море связывается по именем сакского племени каспиев, жившего на южном побережье Каспийского моря», – деп анық жазды (Геродот. История в девяти томах. Л., 1972. С. 168, 133). А.Н.Бернштам Геродоттың бұл еңбегіне сілтеме жасамай, «қазақ» тайпа атауы көне екі компоненттен – «каs» және «sак» этнонимдерінен келіп шықты деп ойлаймын деп жазды (Бернштам А. «Қазақ» сөзінің этимологиясы және қазақ хал­қының этно­ге­незі мәселесі// «Қазақстан мектебі». 1967, №6, 81-85-б.).

Византия авторы Константин Багрянородный болса «Кавказ халықтарында VІІІ ғ. Зихи деген этнониммен қатар адыгтардың жиынтық атауы ретінде касаг (касахия) деген атау қолданылған» деді (Багрянородный Константин. Об управлении государством//»Известия» ГАИМК. М., Л., 1934, вып. 1. 91).

Академик Ә.Марғұлан: «қазақ» сөзінің ең ескі түрі – VІІІ ғасырда Енисей өзенінің бір тарауы Ұйық Тұран бойында тасқа жазылған түрі» деген ойға келеді («Марғұлан Ә. «Тамғалы тас» жазуы ортағасырда қазақша тасқа бедерленген белгілер//»Жұлдыз», 1984, №7, 141-146-б.). Академик Ә.Қайдар және Е.Қойшыбаев: «VІ-VІІІ ғ.ғ. қазіргі Қазақстан далаларында мекендеген Жетісуда өз астанасы – Суяб деген сауда орталығы болған аздар мен аздықтар деген тайпалардың болуы күмән тудырмайды», – деп жазды (Қайдар Ә., Қойшыбаев Е. «Қазақ» этнонимінің лингвистикалық түсіндірмесіне орай//ҚССР ҒА Хабаршысы. 1971, №2, 47-51-б.).

Бұл жөнінде Г.Ф.Саттаровтың пікірі: «Каз кабилэсе Татарстан территориясендә болгарларга чаклы яшәгән «з» тел группалы төрки кабиләләрнең берсе булса керек. Географик исемнәрнең таралышына караганда, алар Казанка, Мишә (Лаеш өязендә) Казиле елгачыгы буенда унлап Казиле авылы була, хәзерге Питреч районында берничә Казиле авылы бар, Төрки халық булган хазар-казар (каз+ар) ларның есеме де каз белән нисбәтле дигән фикерләр бар» (Г.Ф.Саттаров. Ни очен шулай аталган? Казан, 1971, 42-б.).

Л.И.Лаптевтің айтуына қарағанда касог сөзі Эпифонидің еңбегінде (VІІІ ғасыр­дың) кездеседі. Орыс жылнамаларында косагы (косоги) деген халық аты көптеген тарихи оқиғалармен байланысты аталып отырған. Атап айтқанда, 965 жылы жазылған «Повесть временных лет» жылнамасында Святославтың косогтарға шабуыл жасағаны, 1066 жылы косогтардан Тмутаракан князі Ростиславтың салық алып тұрғаны баяндалған (Полное собрание русских летописей. Т.1 (Лаврентьевская летопись). Л., 1908, 1926; Т. ІХ-Х, ХІ, ХІІ. М., 1965; Т. ХІХ (Казанский летописец), СПб, 1908). Орыс халқының ХІ ғ. тән әйгілі «Слово о полку Игореве» дастанында да «Касоги, черкассы, кабардинцы или адыгейцы упоминается в русских летописях с 965 г. жили на севере Кавказа. По осетински кэсэк означает «черкес» деп жазылған (Слово о полку Игореве. М., 1991, С. 25).

Араб, парсы деректерінде қазақ, яки касаг, касогтар деген атаудың сирек ұшырайтынын, тек Масуди шығармасында ғана (Х ғ.) кашаг деген халық аты барын баяндай отырып, В.Ф.Минорский авторы беймәлім бір шығармада Қара теңіз бойын мекендеген аландар елінде касек деген облыс барын көрсеткен (В.Ф.Минорский. История Ширвана и Дербенда Х-ХІ веков. М., 1963, С. 190, 261).

Константин Порфиродныйдың Х ғасырдағы қазақтар туралы мағлұматы аса құнды да бағалы саналады. «Зихиядан жоғары Папагия аталатын өлке жатыр, ал бұл жерден жоғары Казахия аталатын жер жатыр. Касахиядан жоғары Кавказ тауы бар, ал бұл таудан арғы жер Аландардікі» деп жазғанды (Известия византийских писателей о Северном Причерноморье. «Известия» ГАИМК, 1930, вып. 91, стр. 21).

В.В. Радловтың жазуынша, Фирдоусидың «Шахнаме» дастанында (Х-ХІ ғ.ғ.) «Қазақ хан туралы және қазақ халқы жайында біраз мағлұмат бар (Radloff W. Aussibirien. Bd. leipzig. 1893. p. 116). Бұл пікірді тарихшы А.И.Левшин еңбегінен де оқимыз (А.И.Левшин. Описание киргиз-кайсацких или киргиз-казачьих орд и степей. Ч. 2, СПб., 1832, с. 5, 30). А.Н.Самойловичтің пікірі де осылармен сабақтас жатыр. Ол «Слово казак каково бы ни было его происхождение, появляется в тюркской среде в данном его фонетическом составе не ранее ХІ в., продвинувшемуся из Средней Азии в Восточную Европу и положившему конец господству между Каспийским и Черным морями хазаров, а в ХІІІ в. подвергшемуся нападению и завоеванию со стороны монголов» дегенді (Самойлович А.Н. О слове «казак» в кн. Казаки: Антропологические очерки. Л., 1927, с.110).

«Ақсақ Темірдің жылнамаларында» «Хижра есебі бойынша 737 жылы (1356 ж.) қазақтар Мавреннахрға шабуыл жасады деген жолдардың бары жазылса, қазақтардың Ақсақ Темір тұсында даңқы артып, атағы шыққанын Ә.Диваев есімді ғалым В.В.Бартольд, А.Харузин еңбектеріне сүйене отырып айтқанды. Бұл мәселенің әсіресе В.В.Бартольд еңбегінде толық та терең баяндалғаны мәлім (В.В.Бартольд. Соч. Т. 5, ч. 2, 1965, с. 270, 275).

Шарафуддиннің мәлімдемесінше, 1376 жылы Темірдің әскерінде «қазақ мыңы» болған. Ол кездегі қазақтар Андижанды билеп отырған Темірдің ұлы Омар Шайхтың қарамағында көп болыпты. Шарафуддин оларды «Хоженд қазақтары», «Андижан қазақтары» депті. Ал оған кірген қазақ тайпалары: жалайыр, арғын, дулат, қаңлы, сіргелі, қоңырат, тағы басқалар болыпты (бұл сөзді Ә.Марғұлан өз еңбегінде жазған (қараңыз: Марғұлан Ә. «Тамғалы тас» жазуы. Орта ғасырда қазақша тасқа бедерленген белгілер//»Жұлдыз». 1984, №7, 141-146-б.).

Венгер ғалымы Г.Вамберидің Константин Порфиродный (Х ғ.) мен Фирдоуси (ХІ ғ.) еңбектеріне сүйене отырып, батыс түркілерінен бөлінген соң қазақХІІІ ғасырда қалыптасып, түріктер мен угорлардың шекарасында мекендегенін, бұған дәлел ретінде, мадияр тіліндегі түрік сөздері мен қазақ сөздері арасындағы ұқсастықтарды келтірген (Vambery H. Das turkenbolk in seinen etnologischen and etnographischen Beziehunden. 1885, p. 280, 281).

Ш.Уәлиханов: «қазақ алғаш рет (ХІV ғасырдан ерте болмаса) Жошы ұлысының ыдырау кезінде пайда болған Темірлан 1392 жылы Тоқтамыс ханға жасаған бірінші жорығында қазақтың бірінші ханы Алаштың ұлдарын өлтірсе, онда Алаштың ХІV ғасырдың ортасында өмір сүргені деп болжаймыз. Онда Азияда қазақылық (казачество) шығып, ол орыстарға татарлар арқылы ауысқан. Орыс жылнамаларында (Псковтік) Рязань казактары 1444 жылы көрсетілсе, Украинада тарихшы Окольский­дің мәліметі бойынша 1517 жылы Гетман Предислав Ланцокоронның басшылығы­мен Аққалаға (Ақкерман) барған» (Ш.Уәлиханов. Шығ. жин., 2 том. Алматы, 1985, 152-б.). Автордың осы еңбегінде «Моңғол дәуірінен кейінгі қазақтарБердібектен кейін (ХІV ғ.) әрбір түрік-моңғол тайпаларынан қосылып, жеке бір ел болды» дегенді оқимыз.

ХV ғасырда Қазақ хандығы құрылғанға дейін де болып өткен тарихи оқиғалар туралы деректер барын академик Ә.Марғұлан еңбектерінен, басқа да ғалымдар деректерінен көреміз. «Бабырдың бақылауы бойынша, қазақтар1356 жылы шағатай ұлысына қарсы жойқын көтеріліс ашып, одан бөлініп кетуді тілек етеді» деген Ш.Уәлиханов еңбегіне сүйенсе, 1330—1405 жылдар аралығындағы Орта Азияда болған тарихи оқиғаларды баяндайтын «Зафарнаме» кітабында қазақ елі, қазақ жері деген атаулардың кездескенін айтады (Марғұлан Ә. «Тамғалы тас» жазуы… «Жұлдыз», 1984, №7, 141-146-б.). П.Пельо есімді ғалымның «қазақ» сөзі этноним ретінде ХІІІ ғасырдың басында болған» дегенді В.В.Бартольд атап өткен (Бартольд В.В. Сорбр. соч. Т.5, ч. 2, с. 535). «ХІV ғасырда қазақ халқын жеке біріктіруге зор күш салған – атақты ер Айсаұлы Ахмет Үйсін Майқы бидің ұрпағынан. Аты Манас жырында да кездеседі. Сол Алтын орда ханы Жәнібекке қызмет істеп жүріп, Ордадан қырға келіп, қазақ хандығын құрады. Ахмет – Жәнібектің қызын алған күйеуі» (Марғұлан Ә. Аталған еңбек, 141-б.).

ХІV ғасырда Әбілхайыр ханның қол астында өзбектермен қатар, қазақтардың болғаны тарихтан мәлім. 1465 жылы Керей мен Жәнібек Әбілхайырдан бөлініп қазақ хандығын құрғанда, олардың жақтастары қазақтардың да бірге кеткені ақиқат болар. Бұған Ш.Уәлихановтың «Орыс хан (Жәнібек ханның әкесі) әскерінің оң қанатында 2000 қаңлы болса, сол қанатында Алаш мыңы болған еді» (Ш.Уәлиханов. Шығ. жин. 2 т. Алматы, 1985, 160-б.) дегені толық дәлел.